Afgelopen maanden volgde ik de cursus ‘Inleiding in de psychologie’ van de Vrije Academie. Met nog tientallen belangstellenden. Daar zaten we dan. In een knus collegezaaltje te Utrecht. Ons te verdiepen in de menselijke geest. Docent en psycholoog Gijs Deckers hield de pensionado’s en iets jeugdiger cursisten moeiteloos bij de les. Met humor, PowerPoint, filmpjes en anekdotes presenteerde hij een beknopte versie van wat psychologiestudenten in hun eerste jaar aan de universiteit leren.

De mens is een sociaal dier en vertoont kuddegedrag. Ook jij en ik. Dat wist ik al langer, maar tijdens de psychologiecursus kregen we fijntjes een spiegel voorgehouden. Over de invloed van groepen op het individu, en wat macht doet met de menselijke aard. Daarmee waren we in het zevende college beland, bij het vakgebied van de sociale psychologie.

Gewone mensen

Docent Deckers: “Wij mensen onderscheiden de in-group versus de out-group. Veiligheid versus competitie. We zien onze in-group veel meer als unieke individuen, en de out-group als homogeen, weinig variabel.” Neem bijvoorbeeld vluchtelingen. “Iemand kan hier harde, negatieve taal over uitslaan. Maar als hij/zij vluchtelingen als individu ontmoet, is het oordeel veel milder. Stel dat iemand in eigen dorp gaat eten met een vluchtelingengezin, dan ziet hij/zij een man opeens als vader, of een vrouw als moeder. Als gewone mensen.”

Buiten dit sprankje hoop geeft Deckers allerlei voorbeelden van menselijk gedrag, dat geen schoonheidsprijs verdient. Wetenschappelijk (filmisch) bewijs te over. Denk aan het beroemde Milgram-experiment. Waarbij proefpersonen onder druk van autoriteit bereid waren om dodelijke stroomschokken toe te dienen aan een medemens. Tegen het eigen geweten in. Of neem het bystander effect: hoe iemand netjes blijft zitten in een ruimte waar rookvorming plaatsvindt. Omdat niemand anders (ingehuurde acteurs) reageert of opstaat. Groepsdruk. Angst voor sociale blunders. Herkenbaar? Of ben jij net die ene uitzondering?

Overlevingskans

Onze gedachten, gevoelens en gedragingen; ze zijn evolutionair verklaarbaar. “Ons hele leven worden we getraind: wat is de groepsnorm en hoe kan ik me conformeren om mijn overlevingskans te vergroten?”, verheldert Deckers. In een interview met Psychologie Magazine (januari 2017) beaamt Paul van Lange, hoogleraar sociale psychologie aan de Vrije Universiteit: “Tussen groepen gaat het sowieso vaak slecht. Het overheersende idee is dat de eigen groep meer moet krijgen dan de andere groep. Wantrouwen tussen groepen zit als het ware in de menselijke natuur ingebakken.”

De populariteit van populisten als Wilders en Trump: “Allemaal gevoed door de angst voor de vreemdeling en voor de grote, boze buitenwereld”, stelt hersenonderzoeker en hoogleraar Victor Lamme in Volkskrant Magazine (24 december 2016). “Dat zijn geen onderbuikgevoelens, het zijn de belangrijkste drijfveren van mensen: weg van het enge en toe naar de beloning”, aldus Lamme. “Angst en hebzucht dat is wat ons drijft. En kuddegedrag. We doen wat we anderen zien doen.” Auw. Het valt niet mee een Gutmensch te zijn.

Wat je denkt, voelt en doet, leest, hoort en ziet – overal komt psychologie bij kijken. En je brein reageert vanuit oeroude reflexen. Alleen al dit besef is verrijkend.

Gijs Deckers: “Van nature denken we in hokjes. Je kan daaruit, maar dat is een bewuste keuze.”

Ik neem me voor om wantrouwen en angst niet te laten regeren. In het stemhokje en op straat.
Ik probeer het. Tegen de menselijke natuur en de tijdgeest in.
Jij ook?

© Openingsbeeld: Thinkstock